مقدمه
عوامل موثر بر ارزش غذایی اقلام مورد استفاده در خوراک دام و طیورتمام حیوانات به مقادیر معینی از مواد مغذی نیاز دارند که اگر به حد کافی و متعادل دریافت نکنند، در وضعیت نامناسب تغذیه ای قرار خواهند گرفت. در چنین وضعیتی، بازدهی تولید و سلامت آنها دچار اختلال می شود. هرگاه اختلالات تغذیه ای شدید باشد، ممکن است حتی به مرگ حیوان منجر شود. تأمین مواد مغذی برای حیوان، از طریق مواد خوراکی فراهم می شود. خوراک ها از نظر کیفیت فیزیکی و مواد مغذی تنوع بسیار زیادی دارند. ارزش غذایی یک ماده خوراکی مشخص ممکن است از منطقه ای به منطقه دیگر بسیار متغیر باشد. برای تامین احتیاجات غذایی حیوانات مزرعه ای در مرحله اول نیاز به شناخت مواد مغذی مورد نیازحیوان در وضعیت های مختلف نگهداری، تولید وغیره است و در مرحله بعد نیاز به شناخت مواد خوراکی و ترکیبات مغذی موجود در آنها خواهد بود. در این صورت است که امکان تأمین جیره های متعادل فراهم خواهد شد. بنابراین توجه به افزایش راندمان تولید حیوانات مزرعه ای زمینه ی پژوهش و تحقیق در مورد شناخت و تعیین احتیاجات غذایی دام و نیز شناخت اقلام خوراکی و ارزش غذایی آنها را فراهم ساخت با توجه به اینکه بیشترین سهم هزینه پرورش دام و طیور را تغذیه به خود اختصاص میدهد(۶۰ تا ۷۰ درصد هزینه ها) بنابراین تولید بالا با هزینه کم، بدون تغذیه صحیح وعلمی امکان پذیر نیست و این خود مستلزم تشخیص احتیاجات غذایی دام و شناخت ترکیبات خوراک از نظر مواد مغذی است. اکثر کارشناسان و دامپروران کشور از جداول ترکیبات مواد خوراکی تهیه شده در سایر کشورها مانندARC وNRC استفاده میکنند که می تواند با خطا همراه باشد. علت این امر را میتوان به وجود تفاوت در ارزش غذایی اقلام خوراکی مورد استفاده دام و طیور موجود در کشور با خوراک های مشابه در مناطق دیگر دنیا مربوط دانست.
اجزاء اصلی خوراک دام و طیور:
به منظور سهولت در عمل، مواد مغذی مورد نیاز حیوانات را به طور کلی به شش گروه اصلی تقسیم بندی شده که شامل آب، خاکستر خام، پروتئین خام، چربی خام، الیاف خام و NEF است. منشاء این گروه بندی به روش تجزیه تقریبی «ویند » بر می گردد که سالیان درازی است رایج شده و هنوز کاربرد دارد و امروزه برخی از این فاکتورها به اجزاء مختلف تقسیم بندی شده اند.
در ۱۹۶۵ کمیته تغذیه دام ( NRC ) مشخصات لازم برای هر ماده خوراکی در جداول تجزیه را به شرح زیر تعیین کرد :
پروتئین خام CP، چربی خام EE ، الیاف خامCF ، خاکستر خامASH،عصاره فاقد ازت NFE، رطوبت، مواد معدنی به تفکیک، ویتامین ها، اسیدهای آمینه، اسیدهای چرب، سلولز، همی سلولز، انرژی قابل هضم DE،انرژی قابل متابولیسم ،ME پروتئین خام قابل هضمDCP، پروتئین قابل استفاده، چربی خام قابل هضم.
عوامل موثر بر ترکیبات مواد مغذی در نهاده های گیاهی خوراک دام و طیور:
۱- تفاوت های مربوط به گونه ،رقم و سویه گیاه:
منابـع خـوراک دام، بخصـوص گیاهـان علوفـه ای، از نظـر ترکیبـات و ارزش غذایـی تفـاوت هـای عمـده ای دارنـد. برای مثال بیـن گیاهـان خانـواده بقـولات و گیاهـان خانـواده گندمیان اختلافات مشـخصی وجـود دارد، به ویژه مقدار پروتئیـن در بقـولات بالاتـر از گندمیـان اسـت. بقـولات غالبـا حـاوی مقـدار زیادی کلسـیم )حـدود ۴ تا ۵ برابـر(، منیزیـم )۲ تـا ۳ برابـر(، پتاسـیم ) ۷ برابـر(، گوگـرد، آهـن، روی، مـس و کبالـت بیشـتری نسـبت به گندمیـان مـی باشـند ولـی میـزان سـیلیس و منگنـز در آنهـا نسـبت بـه گندمیـان کمتـر اسـت. جدول زیر نمونه ای از این تفاوتها را نشان میدهد.
| جدول۱- چند نمونه از گیاهان با اختلاف بارز در ترکیبات مواد معدنی | |||||
| گونه | کلسیم | پتاسیم | منیزیم | ازت | فسفر |
| آفتابگردان | ۱٫۶۸ | ۳٫۴۷ | ۰٫۷۳ | ۱٫۴۷ | ۰٫۰۸ |
| لوبیا(بقولات) | ۱٫۴۶ | ۱٫۱۹ | ۰٫۵۷ | ۱٫۴۸ | ۰٫۰۵ |
| گندم(گندمیان) | ۰٫۴۶ | ۴٫۱۶ | ۰٫۲۳ | ۲٫۲۶ | ۰٫۰۶ |
| جو(گندمیان) | ۰٫۶۸ | ۴٫۰۴ | ۰٫۲۹ | ۱٫۹۴ | ۰٫۱۳ |
-۲ قسمتهای مختلف گیاه مانند برگ، ساقه ، طوقه، غده، میوه، دانه، پوشینه های دانه و میوه:
برگ گیاهـان علوفـه ای نسـبت به سـاقه آنها دارای انـرژی قابل هضم، پروتئین و سـایر مواد مغذی بیشـتری بـوده و الیـاف خـام کمتـری دارند. بنابرایـن ارزش غذایـی بـرگ نسـبت بـه سـاقه بیشـتر اسـت. میـزان مـواد معدنـی بـه طـور قابـل ملاحظـهای بین انـدام های گیـاه متفاوت اسـت. معمـولا میـزان تغییر مـواد معدنـی در قسـمت هـای رویشـی گیـاه بیشـتر از میـوه، دانه و غده اسـت.
اگرچـه از نظر وزن، نسـبت سـاقه به برگ بیشتر است، ولی میـزان پروتئین موجود در سـاقه نسـبت بـه برگ کمتر اسـت. میـزان پروتئین خام برگ هـا در موقع گل دادن گیاه حـدود ۲۲ درصد، مقـدار آن در اولیـن سـاقه حـدود ۱۰ درصد، در دومین سـاقه ۱۵ درصـد و درگل آذین حدود ۳۲ درصد اسـت.
-۳ مرحله برداشت گیاه از نظر رشد و بلوغ:
در اکثر گیاهـان علوفه ای بالـغ، دیـواره سـلول هـای سـاقه ضخیـم شـده و حـاوی مقـدار زیادتـری لیگنین میشـوند. در گیاهـان خانـواده گندمیـان و بقـولات انـرژی قابل هضـم و پروتئین با پیشـرفت بلـوغ گیاه کاهش می یابـد.
-۴ حاصلخیزی و خصوصیات خاک: خـاک و کوددهـی بـرروی کمیـت و کیفیـت علوفـه و محصولات زراعـی اثر بسـزائی دارد بـه عنوان مثـال علـف مـرغ معمـولا کمتـر از ۹ درصـد پروتئیـن خـام دارد، ولـی میتـوان بـا دادن کـود ازتـه ایـن مقـدار را بـه بالاتـراز ۱۶ درصـد رسـاند، همچنیـن، بـا اسـتفاده بیشـتر از کـود ازتـه، پروتئیـن خـام بعضـی از گیاهان خانواده گندمیـان در مرحلـه رویشـی بـه حـدود ۲۰ درصـد نیـز خواهـد رسـید.
-۵ اقلیم، شرایط آب وهوائی و فصل:
قابلیـت هضـم علوفـه گرمسـیری ۱۵ واحـد کمتـراز قابلیـت هضم علوفه هـای مناطـق معتدله اسـت. علوفه گرمسـیری دارای کربوهیـدرات هـای محلـول پاییـن و مقدار لیگنین و دیواره سـلولی بالا هسـتند. خشـکی در گیاهـان علوفـهای گندمیـان باعـث کاهش پروتئیـن، فسـفر و کاروتـن وکاهـش رشـد شـده و همچنیـن موجـب زودرسـی مـی شـود.
۶- آلودگی با قارچ ها:
در طی مراحل مختلف رشد و انبار کردن مواد اولیه خوراک دام، امکان دارد به دلایل مختلف ازجمله وجود رطوبت و گرما و صدمات فیزیکی این محصولات به قارچها آلوده شوند. بسیاری از قارچها پس از رشد بر روی گیاهان تولید ترکیبات ثانویه ای میکنند که مایکوتوکسین نام دارند و برای همه گونه های حیوانات سمی میباشد.
همچنین مایکو توکسینها سبب میشوند انرژی موجود در خوراک صرف مقابله با اثرات مخرب سموم شود و بخش قابل توجهی از انرژی و سایر مواد مغذی از دسترس حیوان خارج شود.
| جدول ۲- چند نوع از مایکوتوکسین های موجود در خوراک دام وطیور ومکانیسم عمل آنها | ||
| نوع مایکوتوکسین | اثرات سمی | مکانیسم عمل درسطح سلولی و مولکولی |
| آفلاتوکسین | آسیبهای کبدی-تخریب ژنوم-تشکیل تومورتضعیف سیستم ایمنی | تشکیل DNA adduct-پراکسیداسیون لیپیدفعالسازی زیستی توسط سیتوکروم p450 |
| اکراتوکسین A | آسیبهای کلیوی-تخریب ژنوم-تغییر سیستم ایمنی | اثر روی سنتز پروتئین-ممانعت از تولید ATPسم زدایی توسط پپتیدازها |
| پاتولین | آسیبهای سیستم ایمنی- موتاسیون در شرایط invitro | ممانعت آنزیمی به طور غیر مستقیم |
| تریکوتسن ها(سم T2, DON) | آسیبهای خونی- تغییر سیستم ایمنی- آسیبهای پوستی | القای اپوپتوزیس در سلولهای خون ساز و سلولهای ایمنی بدن-اثر روی سنتز پروتئینتغییرات غیر نرمال در ایمنوگلوبولین ها |
| زیرالنون | کاهش باروری و تولید مثل | اتصال به گیرنده های استروژنیبیواکتیواسیون توسط ردوکتازها |
| فومونیسینB1 | تخریب سیستم اعصاب مرکزیCNS- آسیبهای کبدی-تخریب ژنوم-تضعیف سیستم ایمنی | ممانعت از ساخت سرآمیداثرمنفی روی نسبت اسفنگانین به اسفنگوزیناثر منفی روی چرخه سلولی |
برای جلوگیری از تاثیرات منفی مایکوتوکسینها باید از توکسین بایندرها( جذب کننده های سموم) استفاده کرد. توکسین بایندرها با استفاده از ترکیبات جاذب و عوامل تغییر دهنده زیستی ساخته میشوند. اثر منفی مایکوتوکسین ها تا حدی است که ذرت کپک زده میتواند سبب بروز مسمومیت، کاهش رشد وتولید، کاهش باروری و کاهش ایمنی درمقابل بیماریها در دام و طیور شود. گزارش شده است قارچ های فوزاریومی موجود در خوراک سبب افزایش نیازبه تیامین میشوند. در شکل مزمن مسمومیت طیور با مایکوتوکسینها افزایش حجم چربی کبد، کم خونی، نفوذ پذیری عروق، کاهش زمان انعقاد خون، خون ریزی عمومی، اسهال آبکی، بهم خوردن متابولیسم چربی ها، بزرگی کبد، لاغری، کاهش تولید تخم مرغ، افزایش تخم مرغ های بی نطفه، پایین آمدن قدرت دفاعی بدن، تخریب سیستم ایمنی بدن، عدم پاسخ لازم در برابر آنتی ژنها و واکسن ها مشاهده می گردد. شیر، گوشت و تخم مرغ تولیدی حیوانات مبتلا به آفلاتوکسیکوزیس از منابع خطرناک انتقال سموم به انسان محسوب میشوند.
توکسین بایندرها با باند کردن مایکوتوکسینها از ورود آنها به خون و بافتهای بدن جلوگیری و آنها را از بدن دفع می کنند. آلومینوسیلیکاتها، کربن فعال، دیواره سلولی مخمر، الیاف میکرونیزه و پلیمرها از عوامل جاذب سموم قارچی هستند. علاوه بر این برخی باکتریها، قارچها، مخمرها و آنزیمها میتوانند با تجزیه مایکوتوکسینها به متابولیتهای غیر سمی آنها را خنثی کنند. اما این ترکیبات ناپایدار هستند و طی فرایند پلت کردن دردمای بالا به سرعت خواص خود را از دست می دهند و احتمالا اثر جذب سموم توسط آنها کاهش می یابد.
۷-شرایط نگهداری:
هر ماده غذایی اگر در شرایط نامناسب از نظر دما، نور، رطوبت و… قرار گیرد دچار تغییرات ساختاری و فساد می شود در خوراک دام و طیور برخی مواد مثل چربی ها، پودرگوشت، پودرماهی نسبت به فساد حساس تر هستند و باید شرایط مناسب نگهداری و تاریخ مصرف آنها رعایت شود.
۸- فرآوری خوراک دام و طیور:
به منظورهضم وجذب بهتر مواد مغذی موجود در خوراک وهمچنین سهولت در حمل ونقل خوراک دامها لازم است که تغییراتی در شکل و اندازه مواد اولیه صورت گیرد که این تغییرات به روشهای مختلف انجام می شود.
معمولا خوراک دام به دو شکل مش و پلت تولید میشود.
پلت کردن: در این فرایند خوراک آسیاب شده در معرض بخار آب قرار می گیرد و حالت خمیری به خود می گیرد سپس خوراک داغ ومرطوب از داخل منافذ دستگاه پلت زن (دای) با فشار خارج شده و توسط جریان هوا خشک می شود. قطر منافذ دای برای دامهای مختلف متفاوت است.
رطوبت لازم جهت پلت کردن %۱۵-۱۸ می باشد درمورد خوراکهای با فیبر بالا رطوبت بیشتری نیاز است. از موادی مثل بنتونیت، لیگنوزول و ملاس به عنوان مواد پلت بایندر(پلت چسبان) استفاده می شود. استفاده از پلت بایندرهایی که بر پایه بنتونیت تولید می شوند به دلیل هزینه کمتر و کیفیت بهتر پلت مزایای بیشتری دارد. پلت کردن خوراک دام و طیور باعث کاهش گرد وغبار آن، افزایش خوشخوراکی، افزایش مصرف خوراک توسط دامها، افزایش رشد و تولید و کاهش مصرف انتخابی در طیور می شود. همچنین خوراک پلت سرعت رشد را تا %۱۵ و بازده غذا را %۵-۱۰ افزایش می دهد . برای ارزیابی پلت تولید شده از نظر استحکام و درصد خاکه از شاخص کیفیت پلت (PDI) استفاده می شود که عددی بین ۰ تا ۱۰۰ است. شاخص PDI بالای ۸۰ نشان دهنده کیفیت خوب پلت می باشد. هرچند استفاده از خوراکهای متراکم میتواند باعث افزایش مصرف خوراک شود ولی خطراتی نیز دارد. اسیدوز یک اختلال متابولیکی در نشخوارکنندگان است که در پی تغییر ناگهانی جیره از علوفه به کنسانتره، مصرف کنسانتره زیاد و کاهش علوفه جیره بروز می کند و با افت pH به کمتر از ۵ تا ۶ اتفاق می افتد.
میکروبهای شکمبه نشاسته و قند را به فرم اسیدهای چرب فرار(پروپیونات) تخمیر می کنند. اسیدهای چرب فرار از شکمبه جذب می شوند و به عنوان منبع انرژی مورد استفاده قرار می گیرند . افزایش تجمع پروپیونات در شکمبه، pH را کاهش داده و رشد میکروبهای تولید کننده لاکتات را افزایش می دهد تجمع این اسید در شکمبه pH را بیشتر کاهش می دهد و منجر به اسیدوز شکمبه می شود .علائم اسیدوز شامل کاهش چربی و پروتئین شیر، لنگش، اسهال، وجود ذرات علوفه و کنسانتره در مدفوع و کاهش تولید شیراست. دراسیدوز حاد(pH شکمبه کمتر از ۳) کوری و تلف شدن گاو دور از انتظار نیست. می توان با تنظیم دقیق جیره، رعایت نسبت علوفه به کنسانتره در جیره (حد اقل ۴۰ درصد علوفه)، استفاده از بافرها مثل جوش شیرین و استفاده از اکسید منیزیم از اسیدوز جلوگیری نمود.
۹- نوع دام مصرف کننده
هر موجودی بر اساس جثه، خصوصیات ژنتیکی، سن، وضعیت تولید مثل و سلامتی نیازهای متفاوتی دارد. در مورد دامها نیز این احتیاجات غذایی در مراحل مختلف پرورش تفاوت زیادی دارد. مسلما نیازهای غذایی بین گاوها در مرحله خشکی و شیرواری یا برای مرغهای تخمگذار در مراحل مختلف تولید فرق می کند و لازم است که احتیاجات غذایی دامها دقیقا براورد و در جیره نویسی مدنظر قرار گیرد.به عنوان مثال احتیاج مرغ تخمگذار تجاری به کلسیم، از یکروزگی تا پایان تولید از ۱ درصد به ۴٫۵ درصد افزایش می یابد درحالی که میزان پروتئین مورد نیاز از ۲۰ به ۱۵ درصد کاهش می یابد. در گاوهای شیری احتیاجات تغذیه ای شامل مرحله رشد، نگهداری، آبستنی و تولید شیر می باشد.
نتیجه گیری و جمع بندی:
برای تامین سلامت غذای انسان ها، نیاز است توجه ویژه ای به سلامت تغذیه دام به عنوان یکی از اصلی ترین منابع غذایی مورد نیاز انسان داشته باشیم. زیرا در زنجیره غذایی آلودگی ها و بیماری های مختلف قابل انتقال هستند. بنابراین باتوجه به متغیر بودن کیفیت مواد اولیه مورد استفاده در تهیه خوراک دام و طیور، به ویژه اقلام اصلی مانند ذرت و سویا و… ، بهتر است آزمایشات کنترل کیفی صورت گیرد. این آزمایشات نه تنها هزینه محسوب نمی شوند بلکه از هدررفت منابع مالی بابت تهیه اقلام کم کیفیت جلوگیری می کند. استفاده از اقلام بی کیفیت نه تنها باعث کمبود مواد مغذی در حیوانات می شود، بلکه در صورت آلودگی به آلاینده های مختلف مثل کپک، قارچ، باکتری های بیماریزا، عناصر سنگین و… می تواند خسارتی فراتر از اثرات کمبود مواد مغذی ایجاد کند.
از سوی دیگر افزایش احتاجات غذایی دام و طیور در نتیجه اصلاح نژاد، ایجاب می کند از افزودنی هایی که سابقا و به طور سنتی در پرورش دام و طیور استفاده نمی شده است، در جیره های پرورش دهندگان صنعتی و مدرن استفاده شود به طوری که استفاده از برخی اقلام مانند توکسین بایندرها و بافرها به یکی از نیازهای ضروری جیره تبدیل شده است. با توجه به نوظهور بودن تکنولوژی تولید افزودنی های خوراک دام و طیور، تولید با کیفیت چنین موادی نیاز به تکیه بر دانش روز و استفاده از متخصصین مجرب و کار آزموده دارد.
گروه دانش بنیان ویوان، با بهره گیری از تجارب اساتید متخصص صنعت دام و طیور و همکاری گسترده با دانشگاه ها و مراکز علمی و پژوهشی معتبر کشور همواره تلاش دارد تا محصولات باکیفیت که سلامتی دام وطیور را تضمین می کند در زنجیره زنجیره غذایی انسانها نقش مفیدی داشته باشد. در این راستا گروه دانش بنیان ویوان با تولید افزودنی های با کیفیت شامل توکسین بایندرها، پلت بایندرها و اکسید منیزیم با خلوص بالا، گام مهمی در راه بهبود سلامت دام ها و فرآورده های دامی برداشته است. این محصولات علاوه بر کاهش هزینه های تولید خوراک دام و طیور باعث کاهش مسمومیت دام ها با سموم قارچی(با استفاده از محصولات مگنوتوکس و زرین بایندر)، کاهش اسیدوز و بیماری های متابولیکی در نشخوار کنندگان(با استفاده از محصول مگنوفید) و بهبود کیفیت و سلامت خوراک پلت(با استفاده از محصولات بنتوفید و زرین بایندر) می شوند. لازم به ذکر است که کلیه این محصولات دارای مجوز رسمی از سازمان دامپزشکی کشور می باشند و در تمامی آزمایشهای invivo و invitro کیفیت آن تایید شده است.